طراحی پایدار (قسمت ششم)

طراحی پایدار

طراحی پایدار

آب و معماری در طراحی پایدار

الف: آب و معماری زیرساختی در طراحی پایدار

بحث طراحی پایدار را این چنین شروع میکنیم که با شکل گیری یک دوره طولانی خشکسالی در اواخر دوران فراپارینه سنگی ( حدود ده هزار سال پیش)، اکثر مراتع و جنگلها و رودخانه ها که منابع تهیۀ خوراک انسان شکار ورز و آذوقه ورز بود، بسرعت کاهش یافت، و انسان را در وضعیت بد معیشتی قرارداد، انسانی که کشاورزی و دامداری را آموخته بود، به ناچار به زندگی در مناطقی که هنوز در آب یافت می شد (خاورمیانه )متمرکز گردید و به جهت بقاء خویش با استفاده از آب موجود به کشاورزی و دامداری پرداخت لازمه این تحول سکونت و لازمۀ سکونت، هرچند ابتدائی ساخت مسکن بود. پس دیده میشود که نبود آب باعث متمرکز شدن انسان در واحه های آبدار شد و از طرفی وجود آب ها در آن واحه ها  کشاورزی را شکل داد، و کشاورزی محرکی بر ایجاد معماری گردید در این فرایند نقش عمده آب را بازی کرد در آغاز نبود آب تحرکی در انسان برای تداوم معیشت به وجود آورد تا آب را بیابد و با یافت آن، آب باعث شکل گیری کشاورزی و به تبع آن معماری سکونتگاهی آغاز شد. از آغاز این دوران )دوران نوسنگی)، آب فعالانه نه فقط در کشاورزی بلکه در تولید معماری های سکونتگاهی بلکه در معماریهای زیرساخت اقتصادی شرکت کرد و تمدن بشری را پیریزی نمود؛ یعنی انسان با بکارگیری آب در توسعۀ کشاورزی با رونق اقتصادی روبرو گردید وبه شکل روز افزون هرچه بیشتر آب را بخدمت گرفت، در استفاده بهینه از آب برای کشاورزی، معماری بندسازی )قدیمیترین بند کشف شده مربوط بند سرگراب در ناحیۀ دهلران ایران است(و شبکه کانالهای آبیاری شکل گرفتند، و روستاهای کوچک بسوی شهر شدن توسعه یافتند، از این رهگذر شهرهای کوچک به کلان شهرها تبدیل شدند و روز به روز روند رو به رشد آن کاملتر شد. از طرفی آب چنان اهمیت پیداکرد که انسان در پی یافتن آن در هرجای ممکن تلاش کرد، این موضوع باعث بوجود آمدن معماری قنات در زیر زمین (معماری زیرزمینی( گردید (قدیم ترین قنات در تپه زاغۀ قزوین کشف شده است )قنات در ایران خلق شد و در اقصی نقاط جهان گسترش پیدا کرد بعدها در زندگی انسان بسیار تأثیر گذار بود، با شکلگیری این نوع معماری و کاربرد آن در انتقال و جابجائی آب از منطقه به منطقۀ دیگر کمک شایانی جهت بهبود زندگی انسان صورت گرفت.

برای آگاهی از مطالب گذشته به آدرس زیر مراجعه کنید: طراحی پایدار(قسمت اول) طراحی پایدار(قسمت دوم) طراحی پایدار(قسمت سوم)
در چالش با آب و معماری آن انسان به وجود توان حرکتی بی حد و ذخیره شده در آن پی برد، این آگاهی باعث تحول بزرگ در اقتصاد و رفاه انسان گردید، زیرا توانی بسیار سالم و تجدید پذیر بود و بکارگیری آن در هر مکانی میتوانست توسعه های پایدار و معماری مربوطه را درصورتی که متناسب با تمام جوانب شرایط محیط و زندگی انسان در آن بود، معماری پایدار که زیرساخت اقتصادی و رفاه بشری را شکل میداد، بوجود آورد، در این خصوص اختراع چرخاب را میتوان نامبرد، به نظر میرسد که باید یکی از ارزنده ترین اختراع انسان در جهت توسعۀ سالم و پاک که هیچگونه آلودگی یا نابودی طبیعت را به دنبال نداشته، میباشد که در آن انرژی غیرفعال و اولین کاربرد آن در آسیاب بوده است. معماری آسیابها در جهان بسته به موقعیت زمین و آب و نوع چرخاب )چرخاب با محور عمودی یا افقی( بسیار متفاوت ولی دارای یک وجه مشترک کلی بودند و آن عبارت بود از ارائۀ یک معماری زیرساختی سالم یا پایدار که هیچگونه آلودگی زیست محیطی یا تخریب طبعیت و نابودی منابع را نتیجه نمیداد، امروزه کمتر خبری از فعال بودن این معماری وجود دارد، و اکثراً به مخروبه های منزوی و رها شده در اقصی نقاط جهان تبدیل شده اند.

طراحی پایدار
طراحی پایدار

و متأسفانه جای خود را به نوع ماشینی با انرژی فعال و از هر نوع مخرب داده اند، انتظار میرود با مطالعۀ مسؤلانۀ توان آب در پیشبرد اهداف محیطی سالم با بهره گیری از انرژی پاک، این معماری و جایگاهی که میتواند در توسعه و معماری پاک داشته باشد، از نو باز آفرینی شود تا بتوان قدمی در راه بهینه مصرف انرژی برای زیست محیطی سالم برداشت و آنرا دوباره به جرگۀ زندگی کشاند.

 

این مقاله را از دست ندهید                   ساختمان های انرژی خالص صفر

تاریخ بکارگیری چرخاب در آسیابها و معماری مربوطه به دوران یونان و روم باستان میرسد، )اولین مخترع آسابهای آبی ها و رومی یونانی ها بودند(،ولی کاربرد آنها خیلی فراگیر شده است.
آب همچنین موقعیت خود را در معماری با مبانی امنیتی بسیار سریع یافت و توانست نقش خود را به خوبی ایفا نماید و آن معماری خندق اطراف قلعه ها، روستاها و شهرها بود، این معماری کاربردی هنوز اهمیت خود را از دست نداده و کماکان مورد استفاده قرار میگیرد، امروزه نیز از مفهوم این مبانی میتوان در حفاظت از پایگاههای استراتژیک به جای استفاده از انرژی های فعال و مصرف شونده بهره برد.

یکی از کاربردهای دیگر معماری و آب معماری آبراه برای حمل و نقل کالا و مسافر است که میتواند صرفه جوئی عظیمی در مصرف انرژی بوجود آورد، با ساخت کانال آبی بین دو مکان فاصله دار که در آن امکان تردد کشتی و قایق وجود داشته باشد، میتوان به این هدف نائل شد. (مانند بزرگترین کریدور آبی کانال سوئز در مصر) بیم و طراحی پایدار
برای بهره وری بیشتر و بهینه از آب بوسیلۀ انتقال آن به سطح بالاتر یا مهار و ذخیره آن در فصل پرآبی برای مصرف در فصل کم آبی معماری سدها پدیدار گشت، این خود در جهت مهار انرژی پاک طبیعت و استفاده از آن در جهت توسعۀ پایدار ابداع بزرگی بود که توانست خیلی از مشکلات و معضلات نقاطی از جهان که با کمبود آب رو برو هستند، با معماری پایدار جبران و مبارزه نماید، امروزه نیز یکی اساسی ترین هدف های توسعۀ زیرساختی پاک و سالم در هرکجای جهان محسوب میشود. ارزش توان آب و نقش چرخاب آنچنان بالا گرفت که خود مادر صنعت دیگری را در عرصۀ تولید به وجود آورد و آن چرخاب هائی شدند که در تولید برق فعالانه شرکت کردند، این فناوری نه تنها معماری نیروگاهها و سدهای عظیمی را برنامه ریزی کرد، بلکه با توسعۀ صنعت برق در جهان، تمدن بشری جهشی ناباورانه داشت و به سهم خود باعث توسعۀ همه جانبه و معماری پایدار در جهان شد، با تأمل در آن میتوان ریز نیروگاه های آبی که انرژی پاک تولید میکنند و منطقۀ وسیعی را پوشش خواهند داد، در جهت حذف انرژی فعال نیروگاه های گازی طرح و احداث کرد.

ب: آب و معماری مذهبی در طراحی پایدار

 این بخش طراحی پایدار را بدین شیوه آغاز میکنیم که کمبود آب در بعضی از نقاط جهان از طرفی و نقش مهم حیاتی- بهداشتی آن از سوی دیگر جایگاه آنرا بسیار مقدس نمود، از این رو اولین حضور آنرا در جمع معماری معابد مصری برای طهارت به منظور سلامت، نذورات به جهت رضایت خدایان و مراسم آئینی دسته جمعی برای رضایت نفس و القاء همبستگی و همدلی بین جامعه حضور یافت ملاحظه کرد،دریاچه مقدس در یک مجموعه معبدی مانند کارناک، میتوانست منبع آبی برای نذورات و آئین های سلامت باشد.

طراحی پایدار
طراحی پایدار

یکی دیگر از مناطقی که آب از این حد تقدسی نیز بالاتر رفت خاورمیانه است، در آنجا خود خالق مجزائی به نام آناهیتا، یا ناهید، یا آناهیته خدای باروری را یافت که تمام آبها و زایش ابرها و چشمه ها را فرمان میداد، در حقیقت بر حیات بشری تسلط داشت و خود کانون زندگی قلمداد گردید و به تبعۀ آن معابد بسیاری در آن ناحیه برپا شدند و آب جهت نیایش در مرکز یا کنار آن معابد خود نمائی کرد، و خود را به عنوان عنصری بلافصل برای همیشه در کنار معابد آناهیتائی و بعضی از آتشکده های زرتشتی و بدنبال در کنار مساجد مسلمانان قرار داد و در معماری عنصری شد روح بخش و آرامش دهنده دلها و چنان جلوهای از خود به نمایش گذاشت که گوئی تمام راز هستی را در خود پنهان کرده است )آب چنان مرکز حیات و آینۀ (آسمان آب در معماری نقش مرتبط با الوهیت را بازی کرد و معماری را به آسمان جایگاه خدا ارتباط داد، با حضور مردم در درون معماری که آگاهانه با آب مرتبط میشوند، روحی معنوی که انسان را به خالق وصل میکند در آنها القاء شده، روحی وحدت بخش، همگرا، همدل که به یک کانون الهی نظر دارد، شکل میگیرد. آیا معماری مدرن و فرامدرن با چنین عنصری در ترکیب معماری خود چه راهی را در پیش گرفتهاست؟ به این ارزش مهم چه بهائی داده است؟

ج: نقش آب در تنظیم شرایط فضای معماری در طراحی پایدار

حضور مؤثر دیگر آب در معماری تنظیم دمای محیط برای زیستی مناسب و برخاسته از خاصیت فیزیکی است و آن عبارت از تبخیر آب و جذب گرمای محیطی که برای شکل گیری این پدیده مورد نیاز است حاصل آن محیطی خنک و مناسب زیست در تابستانهای گرم یا کلاً مناطقی که برای همیشه گرم هستند، میباشد. این خاصیت آب از دیر زمان شناخته بوده و به آن در معماری سنتی بهائی ارزشمند با طرح حوض، حوضخانه، گردش آب، فواره و آبشار در درون معماری داده میشد، با کاربست آن در معماری محیطی سالم و پاک و مناسب برای زیست انسان شکل میگرفت، و سعی میگردید آب به درون شهر و هم به درون فضای معماری آورده شودامروزه نیز که بحران انرژی یکی از ذغدغه های تمام ملتها شدهاست، و میرود تا تمام منابع جهان را نابود کند، با شناخت اصولی توان های سالم بالقوه موجود در آب و خاصیت این انرژی میتواند در در کاربرد نوین و پیشرفته ولی غیر فعال در معماری امروز، راهی ارزنده در جهت کاهش انرژی فعال بگشاید، گام زدن در این مسیر در عصری که توسعه و معماری پایدار مورد توجه قرارگرفته، وظیفۀ همگانی است.

د: نقش آب در تزئین معماری

آب در معماری سنتی همراه با ایجاد طراوتی که به محیط میداد و در کاهش دمای گرم مؤثر واقع میشد، از نظر منظر نیز باعث شادابی و دل انگیزی افراد قرار گرفته در آن محیط شده روحیه ای زنده و سرشار از زندگی را در آنها سازگار میکرد و بطور ناخواسته در انسان روحیه ای معنوی میدمید، این پدیده یکی از هدفهای اصلی و مهم معماری است، اهمیت این موضوع زمانی درک میشود که انسان ماشین زده امروزی را از نظر زیست و معماری مدرن مورد مطالعه قرار دهیم، انسانی که ارتباط روحی و معنوی خود را از باورهای ماوراء الطبیعه بریده است، باوری که روح او را آرامش میداد و بطور باور نکردنی همدلی اعجاب انگیزی را با همنوع خود به وجود میآورد و تمام حرکات خود را در راستای رضای قدرت مافوق شکل میداد.

ولی امروز مدرنیسم عقلگرائی و خرد ورزی را بر روح و روان او حاکم کرده و بسیار ظالمانه او را منزوی و در میان جنگل ستونهای فلزی و بتنآرمه و در قفسهای لانه زنبوری گرفتار کردهاست، آب برای او در حکم عنصری شوینده و رفع نیاز مادی پیداکرده است و نبود آن هر دم او را به نابودی تهدید میکند. معماری مدرن از توان و مفهوم اصلی آب بریده و گاهاً آن را بصورت بی معنی در بعضی از معماری ها به نمایش در می آورد که تقلید مضحکی بیش نیست.

نویسنده: احسان فتاحی

1 دیدگاه برای “طراحی پایدار (قسمت ششم)

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد.